Canalblog
Editer l'article Suivre ce blog Administration + Créer mon blog
Publicité
Association CLUB ADLIS - Rencontres littéraires berbères
6 février 2007

Fiche de lecture-Relation de Sidi Brahim de Massa

Relation de Sidi Brahim de Moussa

(Texte tachelhit, traduit en français, anglais, arabe)

relation_de_sidi_brahim_de_massa

Auteur : Sidi Brahim de Massa.

Préparé par : Aomar AFA, Faculté des Lettres, Rabat.

Traduction  arabe : Aomar AFA (2004)

Traduction anglaise : William Brown HODGSON (1837)

Traduction française : René BASSET (1884)

Editeur : Institut Royal de la Culture amazighe (IRCAM).

Réalisation et suivi: Centre de la traduction, de communication, de l'edtion et de la communication.

Dépôt légal : 2004/1818

1ére édition : 2004.

Résumé : Le premier texte en langue amazighe (le Tachelhit du Souss) qui traite l'Histoire du Souss au 19ème siècle. Ce récit a été écrit par Sidi Brahim Amassi à la demande du diplomate et chercheur américain W.B. HODGSON, ancien consul américain en Algérie lors de son séjour à Tanger à la fin de l'année  1834.

Ce livre a pour origine le texte du Taleb Sidi Brahim ben Muhmmed de Massa du Souss qui s’installa à Tanger. Le texte en question a été écrit à la demande d’un officier chercheur W.B. Hodgson, ancien consul américain en Algérie, lors de son séjour à Tanger à la fin de l’année 1834.

L’ouvrage traite de l’histoire du Souss et s’organise en plusieurs chapitres. Il a été rédigé d’abord en Tamazight du Souss ( le Tachelhit), puis, à la demande de Hodgson, il fut traduit en arabe par le même auteur, mais les deux manuscrits amazigh et arabe écrits par Sidi Brahim lui même, restent encore introuvables, mais ils peuvent encore exister  à Londres dans les archives de l'association : "Royal Asiatic Society of Great Britain".

Ainsi, cet ouvrage comporte, en plus de l'original en tachelhit, trois autres versions : arabe, française et anglaise. Le texte a été traduit aussi en latin en 1848 par M.F.W NEWMAN qui avait publié le même texte pour la première fois en Tachelhit et en latin dans le 4ime numéro du Journal de la même association.

L'importance de ce texte en tachelhit est aussi la richesse de son contenu qui se présente dans les axes suivants :

- Aperçu sur la biographie de Sidi Brahim de Massa

- Renseignements sociaux et économiques sur Massa et son rapport avec l'Etat à travers les impôts

- Renseignement sur le Tazroualt, sa position religieuse et scientifique, le rôle de Sidi Hachem dans le commerce du sud marocain et sa relation avec le sultan Moulay 'Abderahman.

- Renseignement sur Tamegrout et son rôle religieux, l'influence de ses cheikhs sur l'arbitrage entre les tribus en litige.

- Renseignement sociaux et scientifiques sur le village d'Aglou, et le rôle de son port dans le commerce de Sidi Hachem avec les étrangers en matière d'armes.

- Rensignements sur la tribu des Aït Ba'mrane et leur rapport avec le navire étranger et le rachat de ses prisonniers par les négociants d'Essaouira.

- Renseignements sur la ville de Tiznit et de ses abords ; et sur la relation des habitants avec la présence makhzanienne à travers plusieurs incidents qui y ont eu lieu.

- Renseignements sur la tribu de Taguergoust, ses conditions sociales et le rôle de l'arbitrage dans le règlement de ses conflits traditionnels.

Renseignements sur le port d'Agadir, le rôle des chefs locaux dans sa fermeture par le Sultan Mohamed Ben ‘Abdellah et dans la fondation du port d’Essaouira.

Renseignements sur la ville d’Essaouira et l’attitude des savants envers le commerce du Sultan Moulay Suleimane avec les étrangers.

Renseignements sur les armes et leur fabrication dans le Souss.

L’emplacement des fleuves et les distances qui les séparent entre Essaouira et le Sahara.

Renseignements sur l’Oued-Noun, le Sahara et leurs conditions sociales et économiques.

Laxbar n sidi Brahim u Masst f Sus : Ind’m-tn sidi Brahim u Masst.

Transcrit en caractères latins par : Ahmed OUBRIK.

Lbab izwarn :

[Awal n Sidi Brahim f ugayyu ns d Masst].

[1] Inna ttâlb sidi Brahim u MuHmmad u Masst, igan u Sus - ad agh inf3a Rêbbi s lbrkt n igwrramn ns, amin- inna nttan f ugayyu ns : illa gh dar babas, iga afrux mzzîyn, ar itddu s tmzgida ar gis yaqqra, gh dar ttâlb, ism ns sidi MuHmmad u MuHmmad u Masst, igan u Sus, ar dars yaqqra sin d mraw n usggwas d nns’ n wayyad’, ar as yakka babas aghrum d sksu lli ictta, ula ttumniyyat (de l’argent) [lli] ittfwwat f ugayyu ns, kra igatt ass.

[2] Ad ak 3awdgh laxbar n tmazirt n Masst kullutn : llan gis sa d mraw n ddcr (village/bourg), yili gis ssuq gh tuzzûmt ns, yili gis lmllaH n Udayn ( quartier juif), gh ddcr n umghar (cheikh) : ism ns Mbark u BaHman, ilin wiyyad’ gh dar umghar Brahim u MuHmmad u Bujm3a. Imgharn ad, s sin idsn a ittâmzên gh Udayn tannkkast (capitation) : ar gisn ttâmzên kkuzêt’ tyuqqiyyin (onces) i takat (famille) gh ixf n wayyur; amma udayn, igh asn-d yucka l3id n Imuslmn gh ammas n ssbt ar akkan tawqit i yan gisn i imgharn, gh w-uday ula tudayt, gh ufrux ula tafruxt, imzzîy-it ngh imqqur.

[3] A n3awd i wawal yad’nin n lgic (la population) lli illan gh Masst, illa gis sa d mrawt idamiyya (1700) n urgaz, imma timgharin ula tifrxin mzzîynin ula ifrxan mzzîynin urd yiwi l3adad nsn ( leur nombre) aghar Rêbbi; imma tigwmma nsn : tna 3cr miyya u nns’(1250 foyers), imma isan (chevaux) nsn : miyya u tmanin (180) n w-ayyis  ad darsn illan; imma isan lli y-ak bdrgh gh ghid, ar fllasn tsudun, ar srsn kkrzn, ula izgarn ( boeufs) ar srsn kkrzn, ula isrdan (mulets) ar srsn kkrzn; imma isan ar tn ttsudun ar srsn ttmaghn, d wanna igan l3du nsn (leurs ennemis).

[4] Imma tamazirt, illa gis kra addrn middn gh lacjar (arbres); imma lacjar, illa gis w-adîl, ula tazart, [ula] aknari, ula tiyyni, ula litcin, ula zznbuH (des bigaradiers), ula dffaH ( des pommiers), ula lmcmac ( des abricotiers),  ula lbrquq ( des  pruniers), ula ddlaH( des pastéques) ula lbtix ( melons), ula argan ( des arganiers), ula zzit l3ud (des oliviers), ula zzit n w-argan, ula igwlifn (des ruches), ula ulli (moutons), ula izgarn ( boeufs), d ighwyal(ânes) ula iraman ( châmeaux), imma asif (fleuve) ikka tuzzûmt n tmazirt, s tighzi ns a illigh iffagh d lbHr (la mer), imma lbi3-ucra ( le commerce) lli gis illan iggut : llan gis Udayn ( commerçants juifs) ula Imuslmn (commerçants musulmans); imma lkutub (des livres) illan gh tmzgadiwin (les mosquées) nsn urd yiwi l3adad nsn aghar Rêbbi; imma ttêlba (les taleb-s) nsn ggutn, ula lHjjaj (les pélerins), ula ccrfa (les descendants du Prophéte), ula igwrramn (les saints), ad agh inf3a Rêbbi s lbaraka (la bénédiction) nsn, amin wa-ssalam.

[5] [(wa naruddu 3alayka axbâr)] (Nous allons vous parler de) lmal (l’impôt) lli akkan Ayt Masst i Ugllid (le Sultan) Mulay 3abd ReHman, kra igan asggwas, ar as akkan smmus iqndârn  n lmal (5000 livres d’argent); kra igan asggwas, ar asggwas ad fllagh illan : waHd u xmsin 3am [1251] (1251 de l’Hégire), inna yasn : «- labudd ad yyi tzaydm yan uqndâr yadênin f lmal ad , aylli takkam idrus fllawn!».

Rarn as-d nttni lwijab, nnan as : «  Ullah ur ak nakka aghar smmus iqndârn lli-ak y-adlli nakka, d ismg ( un esclave) d twayya (une servante) d yan w-ayyis[ fllagh]? nttan : a lli yak nakka gh kra igan asggwas».

[6] Inkr lqqayd 3abd u SSâdqq lli igan lxlift ( le khalifat) n Ugllid gh ammas n Trudant (Taroudant) isêrêf-d srsn xmsa uxmsin (55) n w-ayyis, inna y-asn labudd a yyi tkfim sdîs iqndârn n lmal (6000 livres d’argent), d ismg d twayya, d sdîs isan; ad yyi tn tzaydm.

[7] Nkrn ttâyn as-d isan lli srsn isêrêf nnan asn : «sir at ar dar lqqayd lli kwn-d srngh isêrêfn, inat as : «ur ad ak nzayd Htta amya, gh lmal ad, lli sagh tnnit.»

[8] Imma isan ad lli srsn isêrêf urrin-d d ugharas nsn, a illigh-d lkmn Tarudant dar lqqayd 3abd u SSâdqq, inna y-asn lqqayd : « fkat yyi lxbar, manik awn ijrân d Ayt Masst? nnan as : gh ass lli gh nn drasn nucka, munn-d kullu fllagh, gh dar tgmmi n Umghar nsn; nssghr fllasn tabrat lli y-agh srsn tkfit, sawln-d kullu srngh, s yat tkklit, nnan agh : « gllb-at d ugharas nun, ur sul rad awn nfk Htta amya». glbn-d  isan lli ar dar lqqayd, inkr lqqayd isêrêf-d s imddukkal ns  - gan tn imgharn lli ttHkamnin, gh w-Actukn kullutn, lli ganin addjarên n Ayt Masst; nkrn imgharn munn-d kullu fllasn kullutn, inna yasn lqqayd : « manik ar a nskr d Ayt Masst?» Sawln-d srs imgharn n w-Actukn nnan as : «- labudd a tsêrêft awal nk ar dar Ugllid gh Mrrâkc ( Merakech/Maroc). inna y-as gh tbrat ns : labudd ad yyi tsêrêft lmHllt (une armée) as tt awigh s Ayt Masst 3sân yyi.»

[9] Inkr Ugllid isêrêf as-d tlta laf d uzgn (3500) n isan ( cavaliers), ikf tn i lqqayd TTâyyib Elwdini, imun didsn ar dar lxlift n Ugllid gh Trudant. Gh ass lli gh t id tlkm lmHllt n ugllid, tns dars krad’ w-ad’an, inkr iffugh izwur as, ar dar umghar TTâlb MuHmmad Aggwarân, gh tuzzûmt n tmazirt n w-Actukn, inna y-as TTâlb MuHmmad : « labudd a turrit s trudant, nkki d lxlift nk, ar a iftu darsn, nsawl srsn s lHilt»; inna y-as lqqayd : [( fiha xyaran katiran)] ( illa gis lxir ggutn). Nkrn imghran n w-Actukn ssudun isan ns; zwarn i lmHllt ar tamazirt n Ait Hâmd (les Aït H’md) gh udrar illan gh gr w-Actukn d Idawltit; imma lmHllt tggwiz gh udrar gh iggi n w-Asif n Ulghas gh tmazirt n Bu-iggura? [dû el abwâb] ggwzn fllasn ibudrarn, mmaghn didsn krd’ ussan, alligh-d uckan igwrram, d ccrfa sâlHn tn. ackin-d Ibudrarn ggwzn-d s lmHllt ilin gis. yan w-ass ighwdr-tn lqqayd (le caïd), yamz’ gisn kkuz’ d mraw n urgaz mqqurnin, isêrêf tn id s dar lqqayd 3abd u SSâdq gh ammas n Trudant. gh ass lli gh-d kcmn s dar lqqayd ibbi kullu iguya nsn kullutn; yagwl tn gh iggi n lbab, ilin gis ar tuzzûmt n id’, ar ssflidn i yan gisn ar yaqra lqwran ( le Coran) a illigh iffu lHal, ar ssflidn i wayyad’ ar ittehllal (clama : «-il n’y a de dieu qu’Allah»), Htta nttan a illigh iffu lHal.

[10] Imma lmHllt lli iggwzn gh iggi n w-Asif n Ulghas, turri-d s dar Ayt Masst, tggiz-d fllasn f lmal lli s asn inna lqqayd ad yyi t tfkim. tggiz-nn fllasn id’ n l3id n lmulud ( la nuit de la fête du Mouloud), tili darsn ar ssiba3 n l3id ( septième jour de la fête), ar as tdfa3n lmal, a illigh asn kmmln sdîs iqndârn n lmal, d nns’ n wayyad’ gh ufus n ccix LHsn u DDlaymi, ar itkka gras didsn nttni d lqqayd.

[11] Inna y-asn [lqqayd] labudd ad tackim ar dari, tskkusm a njm3a ( pour que nous discutions ensemble), nnan as nttni : «Ullah ur sar didk ntmiqqir abadan, mqqar ra kullu nrêHl, gh tmazirt kullut»(« par Dieu, nous n’aurons jamais de relations avec toi, même si nous devons quitter toute la région»); inna y-asn lqqayd : «- ut atn s lanfad’» (« Punissez-les par les canons à feu»).Tnkr lmHllt, tssudu kullu isan nsn, ftun s tgwmma ar tnt xllun, mmiggirn tn id nttni s lbarûd’ (de la poudre), mmaghn didsn nns’ n w-ass, aylligh tn rêzân ( ils la battirent), ifl asn lanfad’ ( les canons), ar tn nqqan aylligh rêmin, amzên gisn sb3a miyya (700) n w-ayyis, fln asn lxzayn (les bagages), ur gisnt jjnjimn aghar sat txzanin (tentes), imma lmkaHl (les fusils) ur akkw llint l3dad, rêzîn tn nns’ n w-ass, aylligh lkmn tamazirt n w-Actukn.

[12] Imma Ayt Masst, ur darsn illi aghar Ayt Uglu d Ayt Tznit (tribus d’Aglou et de Tiznit), ghwid kad darsn illan igan lgic (alliés). imma lanfad’ lli asn ifl ( canons abandonnés) gh ass lli gh didsn mmaghn; umzên tn in gh tmazirt nsn, aylligh asn-d irur lmal lli gis(n) yumz’; sdîs iqqndârn n lmal d uzgn n lmal. rarn as-d lmdaf3 ( les canons) ns, lli as kkisn, gh ass lli gh dids mmaghn.

Ghid a igan tmi n w-awal, lli yuqq3an, gh gr Aït Masst d lxlift n Ugllid, lli ittHkamn f Aït Masst, ghik-ad ad asn kullu ijrân, wa-ssalam.

Présenté le Vend.02/02/2007

par Ahmed

Version Fiche de lecture : Fiche_de_lecture_relation_de_sidi_brahim_de_massa

Version Dossier : RELATION_DE_SIDI_BRAHIM_DE_MASSA

Publicité
Commentaires
Association CLUB ADLIS - Rencontres littéraires berbères
Publicité
Publicité